نکات ایمنی در آزمایشگاه (عوامل تهدیدی درایمنی آزمایشگاه )

عوامل تهدیدی درایمنی آزمایشگاه
با این­که کارکنان سازمان­های بهداشتی، خود تأمین­کننده سلامت جامعه هستند، در مواردی، ناآگاه از احتمال اتفاقات ناگهانی، ممکن است با انواع خطرات و عواملعمده زیر روبرو شوند.

• بیولوژیکی: مانند مواد عفونی درمحیط و هوا و یا آلودگی­های میکروبی و یا ویروسی با منشاء خونی که به تفضیل در فصل سوم شرح داده شده­است.
• فیزیکی: لغزیدن و خطر سقوط در زمین خیس و یا بلندکردن ابزار و وزنه­های سنگین (بسته­بندی­ها و یا بیمار) باروش نامناسب از روی زمین.
• شیمیایی: از هر نوع، مواد اولیه، ترکیبی، معرف­ها و غیره.
• رادیواکتیو: مواد موجود در بعضی از دستگاه­ها و یا معرف­ها.
• الکتریکی: دستگاه­های با ولتاژ بالا.
• مواد آتش­زا و قابل انفجار: شعله­های باز، تانک اکسیژن و مواد شیمیایی.
• حساسیت به لاتکس: ماده به کار رفته در دستکش­ها و بعضی از دستگاه­ها.

 
احتیاط­های ضروری در خون­گیری
رعایت شرایط لازم درمراحل مختلف استفاده ازوسایل خون­گیری، علاوه برگریز از خطرات فوق، درکاهش آسیب­های احتمالی جانی و مالی بسیار ضروری است.

• نکات بهداشتی و کنترل عفونت (شرح در فصل سوم).
• استفاده از محافظ­های مخصوص مانند روپوش کار، دستکش یک­بار مصرف و در صورت لزوم عینک و اپرون … .
• پرهیز از آرایش و تماس دست با چشم و یا جا به جا کردن لنز.
• پرهیز اکید از قرار دادن موادغذایی در یخچال­های حاوی مواد شیمیایی، معرف­ها و نمونه تهیه شده از بیماران.
• تاکید به عدم استفاده از اشیاء به اصطلاح زینتی، مانند گردن­بند، دست­بند و یا زنجیر و گوشواره، باامکان برخورد با دستگاه­ها یا افتادن و پیچیده شدن با  آ­نها در حین کار،
• جمع­کردن و پوشاندن موهای بلند به طور کامل.
• احتیاط درراه رفتن یا دویدن روی زمین خیس و مراقبت از وسایل در حال سقوط.
• ممنوعیت اکید ازخوردن، آشامیدن، جویدن، سیگار کشیدن و دردهان قرار دادن خودکار یا قلم درهر بخشی از مراحل کار

 
خطرات فیزیکی
خطرات فیزیکی در محیط کار اغلب به دلیل بی­توجهی و بعضی عادات نادرست و حرکات غلط اتفاق میفتد، که باید جداً رعایت شود.

• بلند کردن و برداشتن وزنه­های سنگین باید بدون خم شدن، بصورت نشسته انجام گیرد (تصاویر ۲-۱ و ۲-۲).

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
تصویر (۲-۱)                                                  تصویر (۲-۲)
الف) روش صحیح بلندکردن جسم                                    ب) روش غلط بلندکردن جسم
از روی زمین                                                                از روی زمین
 

• دویدن درمحیط کار، علاوه برناشایستی عمل، ازنظر بیماران نیز عجیب بوده وممکن است موجب اضطراب در محلشود.
• قدم زدن در زمین خیس و مرطوب با احتیاط انجام گیرد. حفظ ایمنی در این موارد، با بخش خدمات است که باید از راهنماها و علائم مخصوص استفاده کنند.

 
وسایل تیز و برنده
بیش­ترین و معمولی ­ترین عوامل خطر دراین رابطه، سوزن­ها و شیشه­های شکسته وبرندهو یا ابزاری که در مرحله خونگیری یا در کارهای جراحی با پاتوژن­های خونی مانند ویروس هپاتیت و ویروس ایدز^۱[۱]آلوده هستند. ایمنی و احتیاط در مرحله بیرون کشیدن سوزن از رگ بسیار حیاتی است. سوزن هرگز نباید از بدنه سرنگ جدا، خم و یا شکسته شود. وسایل تیز باید بلافاصله در سطل ویژه و مقاوم^۲معدوم شوند.
قانون امنیت فلبوتومی در مورد سوزن (مصوب ۲۰۰۱)،کارفرمایان را درکشورهای پیشرفته،ازنظر کاهش کلی  خطر، موظف به استفاده از سیستم­های مخصوص ایمنی ازجمــله سطل ویژه و
مقاوم ابزار تیز نموده (تصویر ۳-۲) و کارکنان را به استفاده   از

آن­ها ترغیب کرده است. به طوری که عدم رعایت مقررات وضع
شده، مشمول پرداخت جریمه از طرف فرد مسئول و مؤسســه
می­شود.
در صورت آسیب دیدن پوست دست با ضربه سوزن آلـــوده
خون و با تراوش خون به صورت، دهان، چشم و بینی باید بــه
سرعت به ترتیب زیر اقدام و مرتفع شود.
۱)آثار خون به سرعت، با آب فراوان شسته شده و جراحـت
بوجود آمده با آب و صابون و مواد پاک کننده ضدعفونی گـردد.                           تصویر (۳-۲)- ظرف ویژه و مقاوم دفع زباله­های تیز
۲) نوع و زمان وقوع حادثه، به مدیر مسئول بخش گزارش و ثبت گردد. هم­زمان اقدامات بهداشتی و فوریت­های پزشکی و درمانی فرد مصدوم نیز طبق مقررات سازمان مربوطه پی­گیری شود.
بعضی از فلبوتومیست­ ها با ادّعا به مهارت کاری خود، از مقررات کاربری سوزن و وسایل تیز در خونگیری غفلت کرده و احتیاط­های لازم را رعایت نمی­کنند. این بی­توجهی­ها در مقابله با خطرات، از نظر قانونی پذیرفته نمیباشند. خطر عفونت همواره تهدید کننده بوده، و حداقل می­تواند فرد مصدوم با سوزن آلوده را تا آماده شدن نتایج منفی آزمایش خون، به شدت در نگرانی و ناراحتی­های روحی و روانی قرار دهد.
 
خطرات شیمیایی
فلبوتومیست، در آزمایشگاه­ با انواع مواد شیمیایی روبروست که استفاده غیر محتاطانه از هر یک ممکن است خطرآفرین باشد: به طور مثال استفاده نادرست از اسیدکلریدریک به منظور حفظ کیفیت نمونهادرار مورد آزمایش، می­تواند منجر به آسیب پوست و یا بافت مخاطی شود و همچنین مصرف مواد سفیدکننده^۱[۲]در ضدعفونی وسایل کار، موجب تحریک و سوزش پوست گردد.
 
شناسایی مواد شیمیایی
استفاده ازمواد شیمیایی، باید بر اساساطلاعات و مشخصات ایمنی برگه های همراه در بسته­بندی^۲[۳]انجام شود. رعایت شرایط کاربری مشخص شده روی برچسب آنها، الزامی است. برچسب روی ظرف مواد شیمیایی باید حاوی نام، مشخصات کامل و اطلاعات مربوط به خطرات احتمالی آن باشد.
از مواد شیمیایی بدون برچسببه هیچ وجه نباید استفاده نمود. مقررات ایمنی مواد شیمیائی، تولیدکنندگان را به ارائه برگه MSDSبا مشخصات ایمنی زیر موظف نموده. مقررات ایمنی، همچنین به داشتن دستورالعمل­های مربوط به پاک­سازی محیط و رعایت مقررات و استانداردهای بین­المللی به ترتیب زیر تأکید نموده است.

• نصب برچسب خطر.
• شرح نوعخطر.
• لیست احتیاط­های لازم در کاهش بروز خطر.
• دستورالعمل استفاده کمک­های اولیه بعد از اتفاق
• نصب برچسب­ها روی ظروف با علائم شعله­وری و انفجارو هم­چنین شماره چهار رقمی شناسایی ماده و شماره یک رقمی سازمان ملل در تعیین شدت خطر (در تصاویر زیر).
• نصب برچسب تعیین شده توسط سازمان حفاظت از آتش­سوزی آمریکا^۳(NFPA). [4]

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
پیشگیری از بروز خطرات احتمالی
مقررات بهداشتیوسلامت کار درکشورهای پیشرفته، آموزش کارکنان را در کاربری مواد شیمیایی اجباری نموده. در برنامه­های آموزشی باید تمام دستورالعمل­های ایمنی، احتیاط­های ویژه وروش مراقبتهای فوری گنجانده شود. کارکنان مؤسسات مربوطه لازم استهمگی در این­دوره­های آموزش شرکت کنند. با وجود امکانکمتر،در هر حال خطر مواد شیمیایی رانسبت،به یکدیگر، نبایدنادیده گرفت. به این معنا که هموارهباید درکاربا مواد شیمیائی، از وسایل محافظتی مانند روپوش، دستکش و عینک استفاده نمود.
دقت در اجرای دستورالعمل­ها اجباری است. وقتی گفته می­شود اسید غلیظ را برای رقیق کردن باید با احتیاط به حجم زیاد آب اضافه نمود، نباید با بی­توجهی و عمل برعکس، آب روی اسید ریخته شود. زیرا افزودن آب روی اسید، با حرارت زیادی،موجب پاشیده و پخش شدن اسید به اطراف و روی پوست سوزش و برافروختگی شدید می­گردد.
 
مقابله با بروز حوادث 
از اینکه در هر حال با تمام احتیاط­های لازم امکان بروز خطربا مواد شیمیائی در هر لحظه کاری وجود دارد، باید با آینده نگری وآمادگی لازمامکان پیشگیری و یا کاهش آسیبهای ناشی از خطر فراهم گردد. تا به این ترتیب می­توان در هر حادثه احتمالی، مصدوم را به سرعت به دوش ایمنی یا دستگاه چشم­شویی رسانید و مواضع آلوده را حداقل ۱۵ دقیقه شستشو کرده و آماده مراجعه  به بخش فوریت­های پزشکی و مراقبت­های بیشتر بود. بروز حادثه را باید به سرپرست بخش اطلاع داده و همزمان توجه افراد را به مواد ریخته شده و آلودگی زمین جلب و برای خنثی کردن آنها با مواد و وسایل مناسب اقدام نمود.
 
خطرات مواد رادیواکتیو 
موقعیتهای کاربری مواد رادیواکتیو باید با علائم مخصوص مشخص شود. هر چند که این امر ممکن است با وظیفه فلبوتومیست ارتباطی نداشته باشد. در هر صورت برای گریز از آلودگیهای محیط باید به صورت زیر اعلام خطر نمود.

• نمایاندن و نشان­دادن علامت مخصوص.
• احتیاط در مکان­های کاربری مواد رادیواکتیو، بیشتر رعایت شود.
• از دستورالعمل­های احتیاطی مرکز کار متابعت شود.

توجه:زنان باردار نباید وارد اتاق یا فضایی با علامت مخصوص رادیواکتیو شوند.
خطرات الکتریکی
تماس با وسایل الکتریکی آزمایشگاه ممکن است منجر به شوک و در مواردی حریق گردد. مقررات لازم در پیش­گیری از بروز این خطرات ایجاب می­کند که:

• از کابل رابط استفاده نشود.
• قبل از اقدام به سرویس دستگاهها، پریز آنها از برق کشیده شود.
• مسئولین تأسیسات، درمورد اتصالات بهم ریخته، کابل­های با بارسنگین و تجهیزات وصل نشده به زمین^۱[۵]، به موقع اقدام کرده و آماده باشند.
• تجهیزات با برچسب”احتیاط الکتریکی” ، نباید دست­کاری شوند. زیرا ممکن است با وجود کشیدن از پریز برق، باز هم وجود باتری­ها و یا کاپاسیتورها با ذخیره الکتریکی، خطر آفرین باشند.

 
مقابله با شوک الکتریکی
در مواجهه با فرد شوکه شده، باید دستگاه به سرعت از برق کشیده شده  و بیمار را  از رابط اتصالی جدا نمود. درصورت اشکال، میتوان با استفاده از وسیله­ای عایق، نسبت به برق مانند دسته جارو، اتصال برق را از مصدوم جدا کرد. همزمانضمن پرهیز ازتماس با بیمار، درخواست کمک­های پزشکی سریع واحیای قلب و ریه(CPR)²نمود.
خطرات ناشی از آتش­سوزی و انفجار
آتش­سوزی و یا انفجار در آزمایشگاه، ممکن است با مواد شیمیایی، وسایل الکتریکی و یا بی­مبالاتی در استفاده از شعله و یا منابع مشابه پیش آمد کند. در این صورت علاوه بر اقدام پیش­گیرانه از آسیب­های احتمالی، باید به ترتیب زیر(RACE)[6]³ عمل نمود:

• نجات (Rescue): مصدوم به سرعت از محل خطر خارج شود.
• اعلام خطر(Alarm): از تلفن ۱۲۵ یا فوریت­­های آتش­نشانی کمک گرفته شود.
• محدودسازی (Confine): برای فروکش شدن آتش، در و پنجره­ها بسته بماند.
• خاموش کردن (Extinguish): در آتش­سوزی­های کوچک، می­توان از دستگاه­های آتش­نشان دستی و یا پتوهای ضد آتش حریق استفاده نمود. آتش نشانی با استفاده از کپسول­های دستی نیز طی چهار مرحله زیر (PASS)⁴انجام می­گیرد:
• دکمه را فشار دهید(Push).
• دستگاه آتش نشان را هدف بگیرید (Aim).
• دسته تانکر گاز را فشار دهید (Squeeze).
• محیط را جاروب وتمیز کنید (Sweep).

داشتن آدرس مراکز آتش­نشانی ضروری است.
 
درجات آتش­سوزی
انواع آتش­سوزی­ها براساس عوامل و منشاء اتفاق، به پنج صورت تقسیم بندی شده­اند:
 
 
 
 

 
انواع خاموش­کننده­ها عبارتند  از:
A-آب و مواد اسیدی یا قلیایی به منظور کم کردن شعله.
AB- کف، مواد شیمیایی و دی­اکسید کربن.
ABC- مواد شیمیایی خشک، چند منظوره      A و B و C.
BC- دی­اکسید کربن و موادشیمیائی خشک
D- پودر خشک.
K- مایعات قلیایی با تحریک پتاسیم.
کمک­های فوریتی اولیه
فنون و روشهای کمک­رسانی در فوریت­های پزشکی، مبحثی بسیار وسیع و خارج از اطلاعات این فصل است. ولی اشاره به چند مورد آن در مراحل خون­گیری ضروری به نظر می­رسد.
 
۱-جلوگیری از خونریزی:
با روش­های زیر می­توان از بروز خونریزی جلوگیری نمود.

• استفاده از پارچه پاکیزه، برای فشار دادن روی زخم در حال خونریزی.
• فشار روی زخم و ادامه آن، تا رسیدن کمک­های فوری پزشکی،
• بالا نگهداری عضو مصدوم، به جز شکستگی­های مشکوک

 
۲-احیای قلب و ریه:
مسئولین بهداشت در آزمایشگاه باید با روشهای احیای قلب و ریه آشنا بوده و هر دو سال یک­بار سطح مهارت­های خود را بالا برند.
مصدومین با ایست قلبی^۱[۷]بدون عکس­العمل با تنفس طبیعی، باید بدون در نظر گرفتن سن بیمار،  به سرعت تحت عملیات احیای قلب و ریه قرار گیرند.و برای نجات زندگی آنان، طبق دستورالعمل مصوب ۲۰۱۰ متخصصان قلب آمریکا (AHA)²[8]، اقدام به احیای قلب و اعمال فشار مداوم روی سینه نمود. در این دستورالعمل، به ارجحیت بیشتر آن نسبت به تنفس مصنوعیتأکید و پیشنهاد شده که در نبود کارشناس آشنا،  فقط اقدام به فشار دست روی سینه^۳[۹]به ویژه در افراد بالغ گردد.
 
 
۳-کمک­های اولیه در شوک:
علائم اولیه شوک، رنگ­پریدگی، سردی بدن، چسبناکی و شل بودن پوست ، ضربان سریع نبض، تنفس ضعیف، بی­حالی و با احتمال وجود تهوع و استفراغ است. اقداماتی که در مواجهه با آن انجام می­گیرد به صورت زیر خواهد بود:

• گرم نگاه­داشتن فرد مصدوم در حالت خوابیده و قرار دادن پاها، به طرف بالا،( به جزموارد شکستگی).
• در صورت استفراغ، راه تنفس با برگرداندن سر مصدوم به یک طرف، باز نگاه­ داشته و دهان او با انگشت پاک شود.

 
۴-حساسیت به لاتکس:
استفاده ازدستکش­های یکبار مصرف،  بر اساساستانداردهای بین­المللی  ۱۹۰۸، به منظور پیشگیری از  انتشار عفونت،مشکل بزرگی در خدمت رسانی به بیمارحساس به لاتکس بوده است.امروزه به دلیل پیش­آمدهای مکرر،استفاده از دستکش­های لاتکسدر بعضی مراکز پزشکی کنار گذاشته شده.بهآگاه­سازی کارکنان از عوارض آنهاکه هنوز وجود دارد، تأکید می­شود. مقررات وضع شده توسط سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA)¹[10]، تولیدکنندگان دستکش را به ثبت مشخصات (جنس و پودر همراه آن) و رعایت احتیاط­های لازم روی بسته­بندی­ها، موظف نموده است.
حساسیت لاتکس  به سه صورت ظاهر می­شود:

• درماتیت موضعی: در کارخانه تولیدی، به علت تماس مستقیم بقایای لاتکس روی دستکش با پوست ظاهر می­شود. که با درآوردن آن و شستشوی دست برطرف میگردد
• درماتیت آلرژیک: با عکس­العمل سیستم ایمنی بدن در برابر پروتئین­های یا سایر مواد لاتکس اتفاق بیفتد، که از راه پوست یا تنفس، جذب می­شود. درماتیت آلرژیک گاهی نیز ممکن است به صورت موضعی ظاهر شود.
• آنافیلاکسی^۲[۱۱]: با عکس­العمل­های شدید ایمنی همراه است و شدت آن گاهی به گونه­ای است که با بی­مبالاتی و عدم درمان به موقع، می­تواند فرد را با خطر مواجه کند. در این حالت راه­های هوایی ریه­ها بسته و ضربان قلب تند شده و فشار خون کاهش مییابد. به طوری کهبیمار نیاز بهتزریق اپی­نفرین در بخش اورژانس پیدا میکند.

 
۵-پیش­گیری از حساسیت لاتکس:
افراد حساس به لاتکس در بیمارستانها باید با مچ­بندمخصوص شناسایی شوند. حساسیت قطعی بیماران نسبت به لاتکس ویامواد دیگر باید قبل از خونگیری مشخص شود. این حساسیت تا حدی، شبیه واکنش­های مربوط به مصرف شاه­بلوط و بعضی میوه­های گرمسیری مانند کیوی و آووکادو است. بنابراین لازم است در مورد چنین حساسیت­هایی از بیمار از قبل سوال شود.
۱٫HIV: Human Immunodeficiency Virus                                            ۲٫ Sharp Container

1. Bleach. 2. MSDS: Material Safety Data Sheet.
2. NFPA: National Fire Protection Association.

۱٫Unearthed                                                 ۲٫ CPR: Cardiopulmonary Resuscitatioin

3. RASE: 4. PASS(Push, A/M, Squeeze, Sweep)
4. Cardiac Arrest 2. AHA: American Heart Association
5. Hands-Only

FDA: Food and Drug Administration                                           ۲٫Anaphylaxis