قدرت و توانایی حرکت در بسیاری از باکتری ها (یوباکتری ها و اسپیروکت ها) مربوط به فعالیت تاژک است. حرکت اسپیروکت ها مربوط به انقباض رشته های محوری (Axial Filaments) باکتری است. این انقباض سبب کوتاه و بلند شدن محور طولی باکتری شده و در نتیجه موجب حرکت آنها می شود. برخی دیگر از باکتری ها هم چون میکسوباکترها و سیتوفاگا و باکتری های گلیدینگ (سرخورندهGliding-) که با انعطاف سریع خود باعث حرکتی شبیه سرخوردن در تماس با سطوح جامد می شوند وجود دارند که البته هنوز اندامی مشخص برای این نوع حرکت شناخته نشده است.
تاژک باکتری ها از زائده نخ مانندی تشکیل شده که جنس آن منحصرا” از پروتئین است. ضخامت تازک ۱۲-۳۰ نانومتر است. تعداد فلاژل ها و محل قرار گرفتن انها در باکتری های مختلف متفاوت است و بدین وسیله می توان باکتریهای مختلف را از همدیگر جدا نمود.
- باکتری های مونوتریش(Monotrichous): یک تاژک در یک قطب باکتری قرا میگیرد.
- باکتری های لوفوتریش(Lophotrichous): دسته ای از تاژک ها در یک قطب باکتری قرار میگیرد
- باکتری های آمفی تریش(Amphitrichous): در هر قطب یک تاژک یا یک دسته تاژک قرار میگیرد.
- باکتری های پری تریش(Peritrichous): تاژک های متعدد در اطراف باکتری قرار می گیرد
در باکتری ها شیب پروتون در طرفین غشاء پلاسمایی باکتری ضمن استفاده در تولید ATP در امر مهم حرکت نیز دخالت دارند. آنچنان که در باکتری های متحرک، این شیب پروتون محرک چرخش سریع تاژک باکتریایی است. چرخش تاژک باکتری ها توسط جریان +H انجام می گیرد. تاژک به گروهی از پروتئین ها حلقه ای متصل شده که این پروتئین ها در درون غشاء داخلی قرار گرفته اند و همراه تاژک چرخش دارند. این چرخش به وسیله جریان پروتون ها با مکانیسمی که هنوز مشخص نشده انجام می گیرد.
طول تاژک به طور معمول چندین برابر طول باکتری است و به علت این که قطر آن ها کوچک تر از حد میکروسکوپ نوری است تنها با رنگ آمیزی های مخصوص و استفاده از محلول دندانه که باعث متصل شدن رنگ به اطراف تاژک و در نتیجه افزایش قطر آن می شود آنها را در زیر میکروسکوپ معمولی می توان مشاهده کرد. تاژک از نوعی پروتئین ساخته شده که واحدهای ساختمانی تکرار شونده آن فلاژلین (Flagellin) نام دارد. اگر به وسیله تکان های شدید تاژک باکتری ها راجدا کنیم پروتئین فلاژلین به سرعت در سیتوپلام باکتری سنتز شده و تاژک جدید ساخته می شود بطوری که ظرف سه تا شش دقیقه باکتری قدرت حرکت را دوباره بدست می آورد. بطورمعمول باکتری هایی که دارای تاژک هستند در محیط های کشت مایع یا نیمه جامد قادر به حرکت هستند اما برخی از این باکتری ها هم چون پروتئوس قادرند در محیط های جامد نیز حرکت کنند. این نوع حرکت در محیط جامد را که توسط پروتئوس انجام می گیرد سوارمینگ (Swarmhng) می نامند برای رنگ آمیزی تاژک باید دقت نمود تامحلول ها و رنگ های مورد استفاده تازه تهیه شده باشند و برای تهیه نمونه از محیط کشت جوان (۲۴-۱۸ ساعته) باکتری که در محیط مایع رشد کرده است استفاده نمود تازک ها بی نهایت شکننده اند و رنگ آمیزی خوب احتیاج به مهارت زیاد دارد همچنین لام ها باید فوق العاده تمیز باشند چرا که ممکن است مواد زاید روی لام در اثر استفاده از رنگ های دندانه، رنگ گرفته و مانع مشاهده تازک باکتری ها شوند به همین دلیل استفاده از لام های تازه و تمیز ضروری است.
رنگ آمیزی تاژک به روش املاح نقره:
- به آرامی و با دقت فراوان گسترشی ضخیم از کشت ۱۸ تا ۲۴ ساعته باکتری تاژک دار تهیه نمایید.
- صبر کنید تا در هوای آزمایشگاه خشک شود.
- بدون ثابت کردن با محلول دندانه به مدت ۴ دقیقه گسترش را بپوشانید.
- لام را با آب مقطر و به آرامی بشویید.
- گسترش را با محلول رنگی نقره به مدت ۴ دقیقه پوشانده و به ملایمت حرارت دهید.
- لام را با آب مقطر بشویید.
- صبر کنید تا لام خشک شود.
- با عدسی ۱۰۰ و روغن ایمرسیون در زیر میکروسکوپ مشاهده کنید و مشاهدات خود را همراه با توضیح در گزارش کار قید نمایید.
- محلول رنگی املاح نقره: ۹۰ میلی لیتر محلول نیترات نقره ۵ درصد به علاوه ۲-۴ میلی لیتر محلول هیدروکسید آمونیوم غلیظ
- محلول دندانه: ۵/۳ گرم سولفات آلومینیوم و پتاسیم در ۲۵ میلی لیتر آب مقطر به علاوه ۵۰ میلی لیتر اسیدتانیک ۱۰ درصد به علاوه ۵ میلی لیتر محلول کلرور فریک ۵ درصد.
رنگ آمیزی تاژک به روش گری(Grey )
- به آرامی گسترشی از کشت ۲۴-۱۸ ساعته باکتری پروتئوس یا اشریشیاکلی تهیه نمایید.
- صبر کنید تا گسترش در هوای آزمایشگاه خشک شود.
- بدون ثابت نمودن گسترش به مدت ۱۰ دقیقه آن را با محلول دندانه بپوشانید.
- با آب مقطر و به آرامی لام را بشویید.
- گسترش را با آب رنگ کربول فوشین به مدت ۱۰ دقیقه بپوشانید.
- لام را با آب مقطربشویید و صبر کنید تا لام در هوای آزمایشگاه خشک شود.
- با عدسی ۱۰۰ و روغن ایمرسیون در زیر میکروسکوپ لام را بررسی و مشاهده کنید.
- برای استفاده از محلول دندانه دو محلول ذیل را باهم مخلوط نمایید.
محلول الف : این محلول حاوی ۵ میلی لیتر محلول آبکی اشباع پتاسیم آلوم ، ۲ میلی لیتر محلول آبکی و اشباع کلرید مرکوریوم و ۲ میلی لیتر محلول آبکی اسید تانیک
محلول ب : این محلول حاوی ۱۰ میلی لیتر الکل متانول و ۱۰ میلی لیتر فوشین بازیک ۱۰%
