ایمنولوژی شاخه ای از علم پزشکی است که به مطالعه ی دستگاه ایمنی بدن می پردازد. به مجموعه ی بافت ها، سلول ها و مولکول هایی که مسئول محافظت از بدن در برابر عفونت ها و بیماری ها هستند دستگاه ایمنی گفته می شود. دستگاه ایمنی بدن ما وظیفه مبارزه با عفونت ها، همچون باکتری ها و ویروس ها، و بخش های آسیب دیده، مانند سلول های سرطانی را بر عهده دارد. در یک فرد سالم، دستگاه ایمنی می تواند عوامل بیگانه (مانند باکتری ها) را از عوامل خودی (سلول های بدن) تمایز دهد. اگر این دستگاه به وجود یک بخش آسیب دیده یا عامل بیگانه پی ببرد، با سربازان خود (گلبول های سفید و ترشحات شان) به سوی آن یورش می برد تا آن را پاکسازی کند. گلبول های سفید خون، بخش اصلی دستگاه ایمنی ما هستند که مهم ترین آن ها در جدول زیر آمده اند
| نوع گلوبول سفید | درصد فراوانی در خون | مهم ترین وظایف | طول عمر |
| نوتروفیل | ۶۲% | بیگانه خواری باکتری ها و قارچ ها | ۶ ساعت تا چند روز |
| لنفوسیت | ۳۰% | ویروس ها، تومورها، تنظیم پاسخ ایمنی، ترشح آنتی بادی | چند هفته تا چند سال |
| مونوسیت | ۵,۳% | ایمنی بافت ها و تمایز به ماکروفاژ، بیگانه خواری، عرضه آنتی ژن | چند ساعت تا چند روز |
| ائوزینوفیل | ۲,۳% | بیگانه خواری انگل ها، تنظیم آلرژی | یک تا دو هفته |
| بازوفیل | ۰,۴% | ترشح هیستامین برای پاسخ التهابی | چند ساعت تا چند روز |
هر مولکولی که آنتی بادی به آن متصل شود را آنتی ژن (Antigen) می نامند. یک آنتی ژن ممکن است یک عامل بیگانه (ویروس) یا یک عامل خودی (در بیماری های خودایمنی) باشد. دستگاه ایمنی ما برای مهار و نابودی آنتی ژن ها، از نوعی از گلبول های سفید خود کمک می گیرد و مولکول هایی به نام آنتی بادی می سازد.
آنتی بادی چیست؟
آنتی بادی (Antibody) یا پادتن یا ایمنوگلوبولین (Immunoglobulin)، مولکول های بزرگی هستند که از چند زنجیره پروتئینی ساخته شده اند. این مولکول ها ساخت گلوبول های سفید هستند و با شناسایی آنتی ژن ها به آن ها متصل می شوند تا بدن از وجود عوامل بیگانه پاک کنند.
انواع آنتی بادی های انسانی را در ۵ کلاس جای می دهند: IgA، IgD، IgE، IgG، IgM. تفاوت این ۵ کلاس آنتی بادی در زنجیره سنگین آن ها است. این تفاوت به این آنتی بادی ها این امکان را می دهد که در پاسخ های ایمنی متفاوتی عمل کنند.
| کلاس آنتی بادی | زنجیره سنگین | ساختار معمول | گنجایش آنتی ژنی | درصد فراوانی در سرم طبیعی | جایگاه | کارآیی |
| IgG | γ (گاما) | مونومر | ۲ | ۸۰ | درون و بیرون رگ ها | پاسخ ایمنی ثانویه، ایمنی اکتسابی (مادر به جنین) |
| IgM | μ (میو) | پنتامر | ۱۰ | ۶ | درون رگ ها | پاسخ ایمنی اولیه |
| IgA | α (آلفا) | مونومر، دیمر، تریمر، تترامر | ۲، ۴، ۶، ۸ | ۱۳ | درون رگ ها و ترشحات (شیر، بزاق و مخاط) | محافظت از غشاهای مخاطی |
| IgD | δ (دلتا) | مونومر | ۲ | ۰,۲ | سطح لنفوسیت های B | فعالسازی پاسخ ایمنی |
| IgE | ε (اپسیلون) | مونومر | ۲ | ۰,۰۰۲ | بازوفیل ها | محافظت در برابر انگل ها، واکنش های آلرژیک |
بیماری خودایمنی چیست؟
در یک بیماری خودایمنی، دستگاه ایمنی به اشتباه، بخشی از بدن (مانند پوست یا عصب) را بیگانه می پندارد. سپس گلبول های سفید بر علیه آن بخش از بدن فعال شده و ممکن است آنتی بادی بسازند و سلول های سالم آن بخش بدن را از بین ببرند. برخی از این بیماری ها تنها یک اندام را درگیر می کنند؛ مانند دیابت نوع ۱ که پانکراس را هدف می گیرد. ولی در برخی دیگر مانند لوپوس، بخش عمده ای از بدن درگیر می شود.
علت اصلی بیماری های خودایمنی همچنان ناشناخته است. شیوع بیماری های خودایمنی در خانم ها (۶,۴%) بیشتر از آقایان (۲,۷%) است. همچنین شیوع آن در برخی اقوام بیشتر است. در برخی بیماری های خودایمنی مانند لوپوس و MS زمینه ارثی هم می تواند مؤثر باشد و اگر یکی از اعضای خانواده دچار باشد، احتمال بیماری دیگر اعضای خانواده هم وجود دارد. از آنجا که شیوع بیماری های خودایمنی رو به افزایش است، پژوهشگران می پندارند عوامل محیطی مانند عفونت ها، مواد شیمیایی و آلاینده ها تأثیرگذارند.
بیش از ۸۰ نوع بیماری خودایمنی گوناگون شناسایی شده است که شایع ترین آن ها عبارتند از:
۱- دیابت نوع ۱: هورمون انسولین در پانکراس ساخته می شود. ورود انسولین به خون، قند خون را کاهش می دهد. در بیماری دیابت نوع ۱ دستگاه ایمنی به سلول های سازنده ی انسولین در پانکراس یورش می برد و آن ها را نابود می کند. از نشانه های آن، تشنگی بسیار، کاهش وزن و بی حالی است.
۲- روماتیسم مفصلی (RA): در این بیماری دستگاه ایمنی به مفصل ها یورش می برد که باعث سرخی، گرمی، درد و سفتی مفاصل می شود. این بیماری ممکن است در سنین جوانی (۳۰ سالگی) هم رخ دهد.
۳- مالتیپل اسکلروزیس (MS): بیمار دچار آسیب در پوشش اطراف سلول های عصبی، به نام غلاف میلین، می شود. این آسیب سبب اختلال در رسانش پیام های عصبی میان مغز و دیگر اعضای بدن می گردد. نشانه هایی همچون بی حسی، خستگی و بی تعادلی هنگام راه رفتن از پیامدهای این بیماری است. نوع و سرعت پیشروی MS در بیماران متفاوت است.
۴- لوپوس: هرچند در نگاه نخست، لوپوس یک بیماری پوستی می نمایاند ولی در واقع چند اندام دیگر را نیز درگیر می کند. مفاصل، کلیه ها، مغز و قلب از جمله این اندام ها هستند. درد مفاصل، بی حالی و سرخی از نشانه های شایع لوپوس هستند.
۵- بیماری التهابی روده (IBD): بسته به محل و نوع التهاب، ۲ نوع دارد. در بیماری کرون، هر قسمت از دستگاه گوارش، از دهان تا مقعد، ممکن است ملتهب شود. در نوع دیگر آن، بیماری کولیت زخمی، فقط روده بزرگ و راست روده درگیر می شود. از نشانه های IBD دل درد، نفخ و اسهال است.
۶- آدیسون: در این بیماری، غدد فوق کلیه آسیب می بینند. این غدد سازنده هورمون های کورتیزول و آلدسترون هستند. کاهش این هورمون ها سبب به هم ریختگی میزان قند خون می شود. ضعف، بی حالی، کاهش فشار خون و وزن از نشانه های بیماری آدیسون هستند.
نشانه های بیماری های خودایمنی
نخستین نشانه های بسیاری از بیماری های خودایمنی به یکدیگر شبیه هستند. این نشانه ها عبارتند از بی حالی، درد ماهیچه ها، تورم و سرخی، تب خفیف، مشکل تمرکز، بی حسی و گزش دست و پا، ریزش مو و لک شدن پوست. البته در برخی از این بیماری ها، مانند روماتیسم مفصلی، نشانه ها گاهی برطرف می شوند و پس از مدتی، دوباره پدیدار می گردند.
چه زمانی به پزشک مراجعه شود؟
اگر نشانه های بیماری های خودایمنی را دارید به یک پزشک متخصص مراجعه کنید. بسته به نشانه ها می بایست پزشک متخصص را انتخاب کنید:
روماتولوژیست: برای درمان درد مفاصل و بیماری روماتیسم مفاصل.
متخصص گوارش: برای درمان بیماری های دستگاه گوارش مانند IBD.
متخصص غدد و متابولیسم: برای درمان بیماری های غدد مانند آدیسون.
متخصص پوست: برای درمان بیماری های پوستی مانند لوپوس.
بیماری های خودایمنی چگونه تشخیص داده می شوند؟
نمی توان با یک نوع آزمایش، دقیقاً به نوع بیماری خودایمنی پی برد. پزشک شما می بایست ترکیبی از آزمایش ها و معاینات را بررسی کند تا نوع بیماری خودایمنی را به درستی تشخیص دهد. نخست برخی آزمایش های عمومی همانند CRP و RF و Anti CCP درخواست می شوند. از میان آزمایش های نسبتاً تخصصی بیماری های خودایمنی، آزمایش ANA (AntiNuclear Antibody test) به روش ایمنوفلورسنس غیر مستقیم از همگی رایج تر است. البته آزمایش ANA به تنهایی نمی تواند نوع بیماری خودایمنی را مشخص کند و گاهی برای تأیید نوع بیماری خودایمنی به آزمایش های دیگری هم نیاز است. بیشتر این آزمایش ها به بررسی وجود آنتی بادی ها در سرم خون بیمار می پردازند.
بیماری خودایمنی چگونه درمان می شود؟
تا امروز درمان قطعی برای بیماری های خود ایمنی پیشنهاد نشده است. البته داروهای موجود می توانند اثرات بیماری های خود ایمنی را کاهش دهند. برای مثال داروهای ایبوپروفن و ناپروکسن، ضد التهاب هستند و برخی داروهای دیگر، دستگاه ایمنی را سرکوب می کنند. البته اثرات بیماری های خود ایمنی، نظیر درد، بی حالی و سرخی پوست با داروهای جداگانه ای درمان می شوند. به یاد داشته باشیم خوردن خوراک مناسب و ورزش، به بیماران خودایمنی کمک می کند تا بیماری را کمتر احساس کنند.
