اصول آزمایش:
وقتی که خون حاوی ضد انعقاد در حرارت اتاق به وضعیت عمودی قرار گیرد گلبولهای قرمز رسوب کرده و ESR در واقع ارتفاع ستون پلاسما بر حسب میلیمتر بعد از یک ساعت است. آزمایش سرعت رسوب از سه مرحله ۱۰ دقیقهای، ۴۰ دقیقهای و ۱۰ دقیقهای تشکیل شده که در مرحله اول سرعت رسوب بسیار کم است و در این حالت رولکس شکل میگیرد، در مرحله دوم رسوب با سرعت بیشتر و ثابت ادامه مییابد و در مرحله سوم سرعت رسوب مجدداً کند میشود. در دستگاه های سدیمان آنالایزر ، آسانسوری وجود دارد که حاوی چشم های مادون قرمز است که لوله پر از خون مابین این چشم ها قرار گرفته و آسانسور دائماً به طرف بالا و پایین حرکت می کند و چشم ها در قسمت قرمز لوله یکدیگر را نمی بینند و در قسمت رسوب شده ( زرد رنگ) یکدیگر را می بینند و فاصله را اندازه گیری می کنند و بدین ترتیب طی مدت ۳۰ دقیقه ( یا ۶۰ دقیقه) نمودار رسوب گلبول قرمز را محاسبه و مقدار سدیمان ساعت اول ( یا ساعت دوم) را طبق معادلات ریاضی پیش بینی می کند.
سرعت رسوب ارتباط مستقیم با جرم گلبول قرمز و ارتباط معکوس با سطح گلبولها دارد. برای مثال رولکس دارای جرم زیاد و سطح کم است و از این رو موجب افزایش سرعت رسوب میشود. از مهمترین عوامل ایجاد رولکس افزایش فیبرینوژن، بتاگلوبینها و ایمونوگلوبولینهای پاتولوژیک در اختلالات پلاسماسلها و بیماریهای مزمن التهابی است. پروتئینهای با شارژ مثبت با خنثی کردن نیروی الکترواستاتیک دافعه موجب کاهش پتانسیل زتا و شکلگیری رولکس میشود، همچنین سرعت رسوب نسبت عکس با ویسکوزیته پلاسما دارد.
پروتئینهای فاز حاد و ایمنوگلوبولینها با خنثی کردن نیروی الکترواستاتیک دافعه گلبولهای قرمز موجب صورتبندی رولکس میشوند؛ بدین مفهوم که گلبولهای قرمز مانند ستونی از سکه روی هم قرار میگیرند.
روش روزمره اندازهگیری سرعت رسوب روش وسترگرن است. از مزیت این روش بلندی طول لوله است که اجازه میدهد ماکزیمم رسوب شکل گیرد. این روش، سفارش شده توسط ICSH (کمیته بینالمللی استانداردسازی هماتولوژی) است.
نمونهگیری
۴ حجم خون با یک حجم از سیترات سدیم ۸/۳ % مخلوط میشود. چنانچه خون در EDTA گرفته شده باشد ۴ حجم از آن با یک حجم سیترات سدیم ۸/۳ % یا سرم فیزیولوژی مخلوط میشود. (برای مثال ۲ سیسی خون با ۵/۰ سیسی محلول رقیقکننده)
نکته مهم:
کمیته ICSH سرعت رسوب به روش وسترگرین با خون رقیق نشده را به عنوان روش استاندارد معرفی میکند، چنانچه هماتوکریت، بالای ۳۵% باشد تکرارپذیری آزمایش ESR در لولههای باریک کم میشود و از اینرو خون با سیترات سدیم مخلوط میگردد و نهایتاً با استفاده از فرمول زیر میتوان مقدار ESR خون رقیق نشده را محاسبه کرد.
۱۲- (سرعت رسوب خون رقیق نشده × ۸۶/۰) = سرعت رسوب خون رقیق شده
برای مثال چنانچه سرعت رسوب خون رقیق شده با سیترات ۷۰ میلیمتر باشد مقدار سرعت رسوب خون رقیق نشده برابر است با :
از نمونه خون گرفته شده در لولههای مخصوص تستهای انعقادی نمیتوان برای انجام سرعت رسوب استفاده کرد زیرا در این لولهها ۹ حجم خون با یک حجم سیترات سدیم مخلوط میشود.
در روش وسترگرن خون در ستون ۲۰۰ میلیمتری با قطر دهانه ۵۵/۲ میلیمتر که این لوله از صفر تا ۲۰۰ درجهبندی شده است، ریخته میشود و بعد از یکساعت مسافت طی شده توسط گلبولهای قرمز بر حسب میلیمتر در ساعت (mm/h) گزارش میشود.
ارتفاع ستون پلاسما پس از یک ساعت برابر با سرعت رسوب گلبولهای قرمز در ساعت است.
منابع خطا:
- انجام آزمایش سرعت رسوب در عرض ۲ ساعت از نمونهگیری و یا تا ۱۲ ساعت در خون EDTA دار که در یخچال بوده است بایستی انجام شود در غیر این صورت کروی شدن گلبولها باعث کاهش ESR میشود. قبل از انجام آزمایش، نمونه نگهداری شده در یخچال بایستی به درجه حرارت اتاق رسیده و کاملاً مخلوط گردد.
- مقدار ESR در لولههای پلاستیکی حدود ۲-۱ میلیمتر در ساعت بیشتر از ESR در لولههای شیشهای است.
- انحراف ۳ درجهای از حالت عمودی باعث افزایش ۳۰ درصدی سرعت رسوب میگردد.
- هپارین با ایجاد تغییر در پتانسیل زتا و ایجاد چروکیدگی در گلبولها موجب افزایش سرعت رسوب میگردد.
- تغییر شکل گلبولها مانند اسفروسیتوز و داسی مانع از ایجاد رولکس شده و سرعت رسوب را کاهش میدهد.
- افزایش درجه حرارت از طریق افزایش رولکس سرعت رسوب را افزایش میدهد.
- سرعت رسوب بهترین حساسیت را در هماتوکریتهای ۳۰ تا ۴۰ درصد دارد.
نکته: در برخی از سیستمهای اتوماتیک مانند سیستمهای Vesmatic، نمونه در لولههای مخصوص مانند Ves-Tec یا Vacu-Tec که دارای سیترات سدیم است گرفته میشود و در زاویه ۱۸ درجه نسبت به حالت عمودی قرار میگیرد و سرعت رسوب در مدت ۲۰ دقیقه که معادل یک ساعت در روش وسترگرن است، برآورد میشود. در این سیستمها اساس قرائت بر اساس سنسورهای اپتوالکترونیک میباشد.
سرعت رسوب به روش Micro-ESR کاربرد بیشتری در اطفال دارد. در این روش به ۲/۰ سیسی خون نیاز است که لوله پلاستیکی ۲۳۰ میلیمتری با قطر ۱ میلیمتر را پر کند.
آزمایش سرعت رسوب در سیستمهای ESR STAT plus بر اساس سانتریفوژ کردن نمونه استوار است.
فاکتورهای مداخلهگر در آزمایش سرعت رسوب
| فاکتورها | افزایش ESR | کاهش ESR |
| پروتئین و چربی | افزایش کلسترول، افزایش فیبرینوژن، افزایش گاماگلوبین، کاهش آلبومین | افزایش آلبومین، افزایش فسفولیپید، افزایش املاح صفراوی |
| گلبول قرمز |
کمخونی، ماکروسیتوز | آکانتوسیت، آنیزوسیت، اسفروسیت، پلی سیتمی، داسی شکل، تالاسمی، میکروسیتوز |
| گلبولهای سفید | لوسمی | لکوسیتوز |
| داروها | دکستران، هپارین، ویتامین A، پروکائین آمید، فنیلین آمین، تئوفیلین | سالیسیلات، کوئینیدین |
| شرایط بالینی گوناگون |
مسمومیت، عفونت، بیماری اتوایمیون، دیابت، نارسایی کلیه، بدخیمی، مایلوم مالتیپل، حاملگی، تب روماتیسمی | |
| شرایط نمونه | نمونهای که در یخچال نگهداری شده و به حرارت اتاق نرسیده باشد | وجود لخته در نمونه، تأخیر در ثبت نتایج |
| شرایط انجام آزمایش | افزایش درجه حرارت اتاق، کج بودن لوله، ارتعاش | حباب هوا در لوله، دمای پائین، کاهش قطر لوله |
نکته:
- گاهی مرز جدایی گلبولهای قرمز از پلاسما مشخص نیست و گلبولهای قرمز شناور خط جدایی را محو میکنند. این حالت ممکن است به علت رتیکولوسیتوز و سبکتر بودن آنها باشد، به هر حال جایی که تراکم بیشتر گلبولها مشاهده میشود به عنوان خط جدایی محسوب میگردد.
- سرعت رسوب در پلیسایتمی، سندرمهای هایپرویسکوزیته و آن دسته از بیماریهای کبد که به علت نارسایی قادر به سنتز پروتئینهای فاز حاد نباشد کاهش مییابد، مشاهده رولکس در خون محیطی همراه با کاهش سرعت رسوب بیانگر هایپرویسکوزیته پلاسما به علت پروتئینهای غیرطبیعی یا مواد سنگین دیگر میباشد.
- سرعت رسوب در آنمی داسی شکل حتی با حضور التهاب بالا نمیرود و آنیزوسیتوز و پویکیلوسیتوز مانع ایجاد رولکس میشود.
- کاهش تعداد گلبولهای قرمز موجب افزایش سرعت رسوب در افراد کمخون میشود، همچنین در زنان باردار، سرعت رسوب به علت رقیق شدن خون افزایش مییابد. در حاملگی سرعت رسوب ممکن است به ۵۰-۴۰ میلیمتر در ساعت برسد و تا یک ماه بعد از زایمان ممکن است به این وضعیت باقی بماند، بنابراین انجام این تست در افراد حامله تا یک ماه بعد از زایمان سفارش نمیشود.
- گلبولهای قرمز کومبز مثبت در کمخونیهای آتوایمیون با سرعت بیشتری رسوب میکنند و این به علت میل به تجمع زیاد (Agglomerate) میباشد.
حد بالای طبیعی سرعت رسوب:
| مرد | زن | |
| قبل از ۵۰ سالگی | mm/h 15 | mm/h20 |
| بالای ۵۰ سالگی | mm/h20 | mm/h30 |
| بالای ۸۰ سالگی | mm/h30 | mm/h24 |
تفسیر آزمایش
از آزمایش سرعت رسوب برای پیگیری درمان بیماریهای التهابی و عفونی و یا تأیید حضور بیماریهای التهابی استفاده میشود. این آزمایش گاهی در افتراق بیماریهای با تصویر یکسان کمک کننده است. برای مثال سرعت رسوب در استئوآرتریت دارای مقادیر طبیعی ولی در آرتریت ناشی از بیماریهای روماتیسمی و تب روماتیسمی بالاست. سرعت رسوب در اوایل بیماری التهابی لگن و پارگی حاملگی خارج از رحم بالا میرود در حالیکه در ۲۴ ساعت اول آپاندیسیت نرمال است.
اخیراً نشان داده شده است که سرعت رسوب در آنمی داسی شکل حائز اهمیت بالینی است؛ بدین مفهوم که کاهش سرعت رسوب در غیاب بحرانهای انسدادی مشاهده گردیده در حالیکه از یک هفته تا بحرانهای دردناک افزایش متوسط دارد.
آزمایش سرعت رسوب در پیگیری درمان استئومایلیت نیز کاربرد دارد.
در سکته مغزی مقدار بیشتر از ۲۸ میلیمتر در ساعت دارای پیشآگهی بد است. در سرطان پروستات مقدار بیشتر از ۳۷ میلیمتر در ساعت همراه با پیشرفت بیماری و پیشآگهی بد است. در بیماری عروق کرونر مقدار بیش از ۲۲ میلیمتر در ساعت در مردان سفیدپوست به عنوان فاکتور خطر شناخته میشود. سرعت رسوب در حاملگی از هفتههای ۱۰ تا ۱۲ افزایش یافته و یک ماه بعد از زایمان به مقدار نرمال باز میگردد.
در بیمارانی که سرطان شناخته شده دارند مقدار بیشتر از ۱۰۰ معمولاً نشانگر متاستاز است.
سرعت رسوب آزمایشی مفید در تشخیص و پیگیری پلیمیالژی روماتیکا (Polymyalgia Rheumatica) یا دردهای ماهیچهای ناشی از التهاب عروقی و Temporal arteritis (التهاب عروقی ناحیه تمپورال) است که در این موارد مقدار آن متجاوز از ۹۰ میلیمتر در ساعت میشود.
از کاربرد اورژانس ESR میتوان برای ارزیابیTemporal arteritis ، آرتریت عفونی، التهاب لگن و آپاندیسیت نام برد. اندازهگیری سریع ESR در Giant cell arteritis (بیماری التهابی عروق که رگهای بزرگ تا متوسط ناحیه سر را در بر میگیرد) از نظر بالینی اهمیت زیادی دارد چون تأخیر چند ساعته در شروع درمان با استروئید ها ممکن است با اختلال بینایی غیر قابل برگشت همراه باشد.
در لنفوم هاجکین ESR ارزش پیشآگهی دارد و در غیاب علائم (تب، کاهش وزن، عرق شبانه) معمولاً کمتر از ۱۰ است.
حدود ۷۰% از بیماران با سرطان کلیه دارای افزایش ESR هستند.
